W obrocie zwierzętami rzeźnymi każdorazowo jednym z etapów jest transport zwierząt z gospodarstwa rolnego do innego miejsca, np. zakładu mięsnego. Jest to proces związany ze zwiększonym stresem zwierząt, który spowodowany jest i wynika z: załadunku na środek transportu, kontaktu z nowym środowiskiem oraz nieznanymi wcześniej pracownikami. Konieczne jest podjęcie działań zapewniających dobrostan oraz ograniczenie i zminimalizowanie negatywnego wpływu niepożądanych czynników na warunki, w jakich przebywają zwierzęta. Jednakże, jak potwierdzają liczne opracowania i analizy, nawet w sprzyjających warunkach sam stres związany z transportem może wywołać kilka konsekwencji i niepożądanych skutków.
Do najczęstszych z nich należą: utrata masy ciała, straty paszy, upośledzenie układu odpornościowego i wzrost ryzyka infekcji, zachorowalność i śmiertelność, spowodowane zmianami mikrośrodowiskowymi (w szczególności wilgotności i temperatury) oraz nieprzewidywalnymi warunkami pogodowymi. Dodatkowo stres może być spotęgowany przez: mieszanie się zwierząt, ingerencję personelu a także ograniczenia paszowe i wodne, hałas, zmienne tempo jazdy pojazdu transportowego, wspomniany załadunek i rozładunek, urazy itp. Wszystkie te aspekty skutkują zmęczeniem zwierząt i mogą mieć niekorzystny wpływ na dobrostan. W związku z powyższym zachowanie optymalnej kondycji transportowanych zwierząt zależy od specjalistycznego przeszkolenia pracowników i zachowania odpowiednich warunków. Precyzyjna charakterystyka logistyki transportu i dobrych praktyk operacyjnych wymaga opracowania wytycznych do oceny dobrostanu zwierząt w transporcie, np. w postaci protokołu kontrolnego.
Należy podkreślić, że poza regularnymi szkoleniami oraz nabytymi uprawnieniami do transportu żywych zwierząt, na wydajność zawodową pracowników wpływa wiele czynników, w tym: osobowość, satysfakcja zawodowa, motywacja ale też niestety znaczny stres, zmęczenie fizyczne i psychiczne, zmienna organizacja warunków pracy itp. Od profesjonalnych przewoźników wymaga się dostarczania żywych zwierząt, utrzymanych w dobrym zdrowiu i kondycji, co wiąże się niewątpliwie ze znaczną presją, jaka jest na nich wywierana. Dodatkowymi aspektami, które muszą być brane pod uwagę, są: nieregularność transportów, zmienność tras i ich długości a przez to czasu pracy, ograniczenie snu i narażenie na duży hałas a także ciężka, fizyczna obsługa przy załadunku i rozładunku zwierząt, co może wpływać na zwiększenie ryzyka zdarzeń drogowych. Badania amerykańskie wskazują, że zdecydowana większość kierowców odżywia się niezdrowo, tj. w czasie jazdy spożywa napoje energetyzujące (85.1%), kawę (77%) a 70.3% przyznaje się dodatkowo do nadmiernego palenia papierosów. Ponadto, by zmniejszyć częstotliwość zatrzymań pojazdów transportowych ponad 35% kierowców w czasie jazdy spożywa niezdrową żywność. W związku z powyższym ponad 47% badanych kierowców zadeklarowało, że powinni poddawać się regularnym badaniom lekarskim, co 2 lata. Ważne jest zatem spojrzenie całościowe, tak by zapewnić odpowiednie warunki logistyczne transportu dla pracowników, a także dobrostanu zwierząt.
Istnieją również opinie, że czas transportu może być czynnikiem podwyższającym stres u zwierząt. Im dłuższa podróż tym wydaje się, że ryzyko obniżenia dobrostanu i doprowadzenia do negatywnych konsekwencji jest wyższe. Jednakże nie wszystkie badania potwierdzają tę zależność. Niektórzy autorzy podkreślają, że czas trwania transportu nie jest najważniejszym czynnikiem mającym negatywny wpływ na zwierzęta. Znacznie ważniejsze jest utrzymanie właściwych warunków podczas jazdy, gdyż np. ekstremalne warunki pogodowe, brak dostępu do paszy i wody znacznie dłużej trwają podczas długiej jazdy a tym samym wywołują znacznie większy efekt. Zatem jazda ale w odpowiednich warunkach, nawet długa, wydaje się, że nie jest aż tak stresogenna dla przewożonych zwierząt, jak w sytuacji, gdy są one narażone na długotrwałe dodatkowe bodźce stresowe. Niektórzy badacze wskazują, że kierunek przyszłościowych badań w zakresie opisania dobrostanu w czasie transportu zwierząt powinien zmierzać do zapewnienia i monitoringu warunków odpowiednich dla zwierząt a nieco ograniczyć badanie wpływu czasu trwania jazdy. Zdaniem cytowanych autorów duże znaczenie w ocenie ma dotychczas fakt, że czas, jest czynnikiem, który łatwo i precyzyjnie może być mierzalny, jest prosty do określenia i udokumentowania ale sam w sobie rzadko jest główną przyczyną złego dobrostanu.
Autorzy wskazują, że istnieją cztery główne aspekty określania dobrostanu zwierząt w czasie transportu, tj.: stan zdrowotny zwierzęcia przed transportem, który ma znaczenie bez względu na odległość docelową; istotny związek pomiędzy przedłużeniem braku wody i pożywienia a czasem trwania jazdy; brak odpowiednich warunków do odpoczynku dla niektórych gatunków transportowanych zwierząt oraz warunki środowiskowe, w tym szczególne znaczenie ma wysoka temperatura. Trzeba również wskazać, że zwierzęta w złej początkowej kondycji ogólnej nie powinny być w ogóle przewożone. Jeśli nie można uniknąć transportu, szczególną ostrożność i staranność należy zachować podczas obsługi zwierzęcia przed rozpoczęciem jazdy i załadunkiem oraz w stosownych przypadkach można podjąć działania dla uśmierzania bólu ale transport, w tym wypadku powinien być jak najkrótszy. Ostatnie trzy wymienione aspekty można rozwiązać i minimalizować ich negatywny wpływ poprzez zainstalowanie na pojeździe transportowym rozwiązań technologicznych do karmienia i pojenia zwierząt. Istnieją jednak kategorie zwierząt, dla których należy wziąć pod uwagę, że transport na duże odległości jest ograniczony, np. prosięta przy odsadzeniu ze względu na brak doświadczenia tych zwierząt ze spożywaniem pokarmów stałych i wody pitnej. Podobnie, gdy odpoczynek na pokładzie pojazdu transportowego może nie być możliwy dla bydła, nawet podczas przewidzianych postojów. W przypadku większości transportowanych gatunków zwierząt należy przyjąć założenie, że im lepsza kondycja zwierzęcia i lepsze warunki środowiskowe zachowane na pojeździe, tym dłużej zwierzę może być przewożone bez znaczących konsekwencji dla jego dobrostanu.
Specyficznym środkiem transportu dla żywych zwierząt jest statek i związany z tym transport wodny. Dla przykładu w 2019 r. wyeksportowano z Australii drogą morską ponad 1.1 miliona żywych owiec. Najczęściej, bo aż 95%, miejscami przeznaczenia były kraje Bliskiego Wschodu, gdzie jagnięcina i baranina cieszą się ogromną popularnością. Transport morski tych zwierząt trwa przeciętnie 21 dni, podczas których niezbędne jest stałe monitorowanie ich dobrostanu i szybkie reagowanie na wystąpienie nieprzewidzianych czynników. Każdorazowo specjalistyczny statek do przewozu tych zwierząt może przewieźć od 2000 do 90 000 sztuk żywca. Zaobserwowano, że w miarę upływu kolejnych dni transportu, pomimo panujących trudnych i ograniczających warunków, owce stawały się spokojniejsze, wykazywały się mniejszymi reakcjami stresowymi oraz większą adaptacją do panujących na statku warunków. Największym problemem, jest to jednak specyfika klimatyczna Australii, była duża zmienność temperaturowa, co zostało wskazane jako główny czynnik mający wpływ na dobrostan. Chociaż pomimo wahań temperatur i narażenia na stres cieplny transportowanych zwierząt nie zaobserwowano obniżenia przeciętnej ilości spożywanej paszy, jako możliwego do łatwej weryfikacji wskaźnika stresu.. Autorzy też podkreślili, że dość szybka zdolność do adaptacji może być spowodowana specyfiką australijskiej hodowli, tj. w systemie ekstensywnym. Nie potwierdzono zwiększonej częstości chorób, będących przyczyną padnięć zwierząt lub konieczności izolacji od zdrowych osobników a te przypadki, które wystąpiły nie były ze sobą skorelowane ani nie stanowiły jednoznacznego potwierdzenia niekorzystnego wpływu rodzaju transportu.
W czasie transportu morskiego istotne jest również racjonalne gospodarowanie i monitoring ilości paszy, ze względu na jej ograniczoną dostępność oraz długość rejsu. Zaplanowanie ilości paszy jest ściśle związane z liczbą transportowanych zwierząt oraz ich behawioralnymi zachowaniami, tj. konkurowania i „przepychania” do źródła pokarmu. Protokół monitorowania dobrostanu powinien również uwzględniać stały dostęp do czystej wody. Ponadto, w ocenie dobrostanu w czasie transportu morskiego należy uwzględnić porę dnia, dzień rejsu oraz miejsce na statku, w którym przetrzymywane są zwierzęta. Ze względu na specyfikę budowy przestrzennej statku transportowego warunki klimatyczne, w tym przede wszystkim temperatura, mogą się okresowo oraz w zależności od umiejscowienia, różnić. Ciekawym czynnikiem, który nie występuje w przypadku innych rodzajów transportu zwierząt, są fale morskie. W opisywanej analizie potwierdzono niewielki ich wpływ na zachowanie zwierząt, ale transport odbywał się przez spokojne morze. Niewiele jest natomiast regulacji dotyczących planowania transportu zwierząt i uwzględnieniu wzburzonych, „dużych” fal. Aby wykazać wpływ kołysania na dobrostan owiec, badano zwierzęta w warunkach symulowanych. Niestety badania przeprowadzone zostały na niewielkiej liczbie zwierząt. Konieczne są dalsze badania by wykazać taki wpływ. W celu weryfikacji a przede wszystkim szybkiego dostrzegania zmian został opracowany specjalny protokół kontrolny, uwzględniający wszystkie czynniki transportu morskiego i wykorzystywany jest on w praktyce przemysłowej.
W artykule przedstawiono wybrane aspekty logistyczne transportu zwierząt rzeźnych z gospodarstwa rolnego do zakładu mięsnego. Podkreślono, że zachowanie dobrostanu zwierząt ma kluczowe znaczenie w sprawnym przebiegu transportu i minimalizowaniu stresu zwierząt oraz przypadków padnięć bądź urazów. Zwrócono uwagę na fakt, że zwierzęta transportowane w odpowiednich warunkach znacznie lepiej znoszą przejazd a długość trasy i czas jej pokonania może mieć nieco mniejsze znaczenie. Wskazano również na zapewnienie odpowiednich warunków pracy dla kierowców, których odpowiedzialność za żywe zwierzęta jest bardzo duża. Dodatkowo opisano specyfikę transportu morskiego, na przykładzie owiec, dla którego opracowano specyficzny protokół umożliwiający monitorowanie dobrostanu zwierząt. Monitoring ma kluczowe znaczenie w zachowaniu prawidłowego dobrostanu i pozwala na szybką reakcję w sytuacjach kryzysowych.
dr Piotr Janiszewski
Wykaz literatury znajduje się u autora